Η αγιογραφία κατά τους βυζαντινούς χρόνους

Η αγιογραφία κατά τους βυζαντινούς χρόνους

Η γέννησή της

Η αγιογραφία ως τέχνη εμφανίζεται με την ίδρυση του Βυζαντινού κράτους το 330 μ.Χ. Πολλοί θεωρούν ότι τα πρώτα έργα αυτής της τέχνης τα συναντούμε στις τοιχογραφίες των κατακομβών της Ρώμης. Όμως τα κύρια χαρακτηριστικά της βυζαντινής τέχνης, αρχίζουν να διαμορφώνονται κατά την μέση βυζαντινή περίοδο (867- 1204). Η Κωνσταντινούπολη, εκτός από πρωτεύουσα του νέου κράτους, θα γίνει για τους επόμενους αιώνες και η πρωτεύουσα της τέχνης, όχι μόνο για το Βυζάντιο αλλά και για όλη την Ευρώπη. Μετά την πρώτη άλωση της πόλης από τους Φράγκους το 1204 η Θεσσαλονίκη θα διαδεχθεί την Κωνσταντινούπολη ως καλλιτεχνικό κέντρο. Η αγιογραφία καθώς και όλες οι βυζαντινές τέχνες θα φθάσουν στο απόγειό τους κατά την περίοδο των Παλαιολόγων. Εύχρηστη, λιγότερο δαπανηρή από τα ψηφιδωτά – προσιτά μόνο σε υψηλούς κύκλους – γρήγορη σε εκτέλεση, απευθυνόμενη ως μέσο κατήχησης σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, θα διαδοθεί σε όλο το γεωγραφικό εύρος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, αλλά και σε όλες τις χώρες θρησκευτικής και πολιτισμικής επιρροής.

Η πτώση και η αναγέννηση

Κατά την διάρκεια της τουρκοκρατίας η τέχνη της αγιογραφίας αρχίζει σιγά σιγά να σβήνει. Τον δέκατο έβδομο αιώνα και για τους επόμενους τέσσερις σχεδόν αιώνες θα χάσει το παγιωμένο, διαχρονικό και αναλλοίωτο βυζαντινό ύφος της. Οι βυζαντινές εικόνες θα αντικατασταθούν από θρησκευτικές ζωγραφιές με ανάμεικτα βυζαντινά και αναγεννησιακά στοιχεία. Στις αρχές του 20ού αιώνα,ο Φώτης Κόντογλου θα επιχειρήσει να ανασύρει από το σκοτεινό βάραθρο της λήθης την ιερή τέχνη της ορθόδοξης εικονογραφίας. Το εγχείρημά του θα πετύχει και χάρη σ’ αυτόν η αγιογραφία θα αναγεννηθεί. Σήμερα η άγια αυτή τέχνη, παρουσιάζει τεράστια άνθηση και η Ελλάδα μπορούμε να πούμε ανεπιφύλακτα ότι είναι η μητρόπολη της ορθόδοξης εικονογραφίας. Οι έλληνες αγιογράφοι, κληρονόμοι μιας τεράστιας πολιτιστικής κληρονομιάς, μένοντας πιστοί στο πνεύμα της εκκλησιαστικής μας παράδοσης, οδηγούν την αγιογραφία στην νέα χιλιετία, συνεχίζοντας το μακραίωνο ταξίδι της στο χρόνο.

Ο χαρακτήρας της

Η αγιογραφία είναι μια τέχνη με την δική της εικαστική φιλοσοφία και τις δικές της εικαστικές αξίες που μένουν σταθερές και αναλλοίωτες μέσα στον χρόνο. Η τέχνη υπακούει σε ένα εικαστικό σύστημα με συγκεκριμένους νόμους και αρχές που την διέπουν σε όλες τις περιόδους της μακραίωνης πορείας της. Για την Ορθόδοξη Εκκλησία η εικόνα είναι η εικαστική γλώσσα που εκφράζει τα δόγματά της, τόσο καλά όσο και ο λόγος. Στην ορθόδοξη εικονογραφία δεν υπάρχει χώρος για προσωπικές εμπνεύσεις ή αυτοσχεδιασμούς. Ο αγιογράφος όταν αγιογραφεί παραμερίζει τελείως τα συναισθήματά του και τις ιδέες του. Ο άγιος Φώτιος μας λέει ότι η τέχνη της εικονογραφίας είναι θεόπνευστη, ότι το χέρι του αγιογράφου κινείτε άνωθεν κι ότι τα θαυμαστά που πέτυχαν οι αγιογράφοι όλων των εποχών είναι καρπός του αγίου πνεύματος. Η αγιογραφία αντλεί τα θέματά της από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, τους βίους των αγίων και ονομάζεται έτσι γιατί παριστά άγια πρόσωπα και άγιες υποθέσεις. Η βυζαντινή εικονογραφία είναι κυρίως προσωπογραφική, με κυρίαρχη τη μορφή του Χριστού, ο οποίος είναι και η κεφαλή της Εκκλησίας. Η αγιογράφηση των ναών δεν έχει χαρακτήρα διακοσμητικό. Οι φορητές εικόνες, τα ψηφιδωτά, οι τοιχογραφίες, αποτελούν για τους πιστούς ένα ευανάγνωστο βιβλίο, μέσω του οποίου ο πιστός αγιάζεται και αποκτά άμεση σχέση με την χάρη και την υπόσταση των εικονιζόμενων αγίων. Ο σκοπός της ιερής αυτής τέχνης δεν είναι η αναπαράσταση, ούτε η εξιστόρηση γεγονότων, έτσι ώστε αυτά να έρθουν στην μνήμη των πιστών. Η εικόνα είναι άφωνη, αλλά μιλά. Ο πιστός έρχεται σε άμεση επαφή με τον εικονιζόμενο, τον βλέπει, τον ασπάζεται με τα χείλη, με τα μάτια, με τη ψυχή. Η εικονογραφία λοιπόν δεν είναι απλά ένα είδος ζωγραφικής. Είναι μια τέχνη ιερή και λειτουργική. Μέσω των αγίων εικόνων γίνονται ορατά στα μάτια των πιστών τα γεγονότα της θείας οικονομίας, τα οποία συνέβαλαν στην σωτηρία του ανθρώπου. Η έκθεση αυτών των εικονογραφικών θεμάτων γίνεται στο εσωτερικό των ορθόδοξων ναών.

Ο Ορθόδοξος ναός

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τον ρόλο και την λειτουργία της βυζαντινής σύνθεσης και εικόνας, πρέπει να αναφερθούμε στην αρχιτεκτονική του ορθόδοξου ναού και τον συμβολικό χαρακτήρα της. Το σύμβολο της ορθόδοξης πίστης είναι ο σταυρός και για ευνόητους λόγους ο ρυθμός που καθιερώθηκε μετά τον έβδομο αιώνα είναι ο εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλλο. Το κτίσμα αυτού του ρυθμού περιέχει δυο σχήματα. Ένα ημισφαίριο, τον τρούλλο και ένα τετράγωνο, τον ναό.

Ο τρούλλος συμβολίζει τον άκτιστο, τον ουράνιο κόσμο και το τετράγωνο συμβολίζει τον γήινο κόσμο. Στον τρούλλο, επάνω από το γήινο εκκλησίασμα, δεσπόζει η εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα, περιστοιχισμένο από αγγελικές δυνάμεις και προφήτες οι οποίοι προφήτεψαν την ενανθρώπησή Του. Στο κτίσμα που ακολουθεί κάτω από τον τρούλλο ιστορούνται με ιεραρχημένη διάταξη οι άγιοι και τα σημαντικότερα γεγονότα της θείας οικονομίας.

Η διαφορά από τις άλλες μορφές τέχνης

Συγκρίνοντας την βυζαντινή αγιογραφία με την αντίστοιχη αναγεννησιακή θρησκευτική ζωγραφική, θα διαπιστώσουμε ότι υπάρχουν πολλές και ουσιαστικές διαφορές, οι οποίες καθιστούν τη αγιογραφία μια μοναδική τέχνη. Στα θρησκευτικά θέματα της Δύσης κυριαρχεί ο ρεαλισμός και ο ανθρωπομορφισμός. Όλα ζωγραφίζονται όπως ακριβώς φαίνονται. Τα πρόσωπα των αγίων είναι αμετουσίωτα και κοσμικά, πιστά αντίγραφα των μοντέλων που χρησιμοποίησε ο ζωγράφος. Στην βυζαντινή εικόνα όλα πρέπει να μετουσιωθούν σε πνεύμα. Όλα πρέπει να αγιασθούν, ακόμη και τα άψυχα, τα βουνά τα δένδρα τα κτίρια. Τίποτε δεν πρέπει να μείνει όπως φαίνεται. Το ύφος της βυζαντινής εικονογραφίας είναι ποιητικό και λιγότερο κοσμικό. Οι εικόνες δεν μοιάζουν με φωτογραφίες. Οι φωτογραφίες είναι ρεαλιστικές, άψογα αντίγραφα των προσώπων που παριστούν, άλλα εικονίζουν μόνο το επιφανειακό και όχι το εσώτερο. Ο αγιογράφος λαμβάνει υπόψη τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του αγίου, αλλά τα ζωγραφίζει με τέτοιο τρόπο ώστε η εικόνα να προβάλει περισσότερο την αγιοσύνη και λιγότερο την εξωτερική του εμφάνιση. Όλα τα έργα της κοσμικής ζωγραφικής είναι επηρεασμένα από τα συναισθήματα, τις ιδέες και την ψυχική κατάσταση του καλλιτέχνη. Μια τέτοια εικόνα, στην οποία κυριαρχεί το προσωπικό και το υποκειμενικό, δεν μπορεί να έχει καμιά λειτουργική αξία. Η ορθόδοξη αγιογραφία βαδίζει στο μονοπάτι της αυταπάρνησης, της υποταγής του «εγώ», το οποίο συνθλίβεται μπροστά στην αποκαλυφθείσα αλήθεια. Η αγιογραφία είναι εκκλησιαστικό διακόνημα και το έργο του αγιογράφου μοιάζει με το έργο του ιερέως. Ο άγιος Θεοδόσιος ο ερημίτης μας λέει: « ο ένας συνθέτει το Σώμα και το αίμα του Κυρίου και ο άλλος το παριστά».